Wat is democratie?
In het kader van de aankomende verkiezingen schrijf ik een aantal artikelen om de basis van onze democratische samenleving te verduidelijken. Het eerste artikel gaat over wat democratie is. Op sociale media kom ik veel misverstanden over ons democratisch en economisch systeem tegen. Deze artikelen zijn bedoeld als voorlichting en ik zal daarom proberen mijn kennis daarover, als socioloog, zo neutraal mogelijk weer te geven.
Een OR is ook een democratisch orgaan, dus deze basiskennis is ook voor OR-leden van belang.
Het democratische systeem
Democratie is een besturingssysteem van de samenleving dat uitgaat van de wens om iedereen deel te laten nemen aan de besluitvorming over de samenleving. In de praktijk is dat, zeker historisch gezien, onmogelijk. Met moderne technologische methodes zouden we een heel eind kunnen komen, maar zover is het nog niet.
Ons huidige besturingssysteem is daarom gebaseerd op een vertegenwoordigende democratie. We kiezen mensen die ons moeten vertegenwoordigen in een parlement. In dat parlement praten deze vertegenwoordigers met elkaar en nemen besluiten over de samenleving. Deze besluiten worden vastgelegd in zogenaamde ‘wetten’ (of andere regelgeving). Dit noemen we daarom de ‘wetgevende macht’
Om te zorgen dat deze wetten uitgevoerd worden hebben we een regering. Zij ‘regeert’ de samenleving door organisaties op te tuigen die deze wetten handen en voeten geven, te beginnen met ministeries. Daarnaast worden ook allerlei uitvoeringsorganen opgetuigd die bijvoorbeeld de AOW (Algemene OuderdomsWet) moeten uitvoeren, zoal de SVB. We noemen dit de ‘uitvoerende macht’
Voor de stabiliteit van het democratische systeem hebben we ook nog een ‘rechtelijke macht’ bedacht. Deze controleert of iedereen in de samenleving zich aan de vastgestelde regels houdt. Oók de uitvoerende en de wetgevende macht.
Door op deze manier de samenleving te besturen heeft geen van deze drie pijlers de absolute macht. De ene macht kan altijd op zijn functioneren aangesproken worden door de andere macht.
Belangrijke kenmerken
Een belangrijk principe in een democratisch systeem is dat de meerderheid niet zomaar besluit wat de wet en regelgeving is, maar dat rekening gehouden wordt met de belangen van de minderheid. In een parlement zou dan net zolang met elkaar gesproken moeten worden totdat we een oplossing hebben waarmee iedereen kan leven. Op die manier ontstaat de meest stabiele samenleving. In een kleine groep gaat dat vaak goed, maar in een parlement van 150 mensen is dat niet te doen. Uiteindelijk wordt er dus altijd gestemd, maar niet dan nadat er een debat heeft plaatsgevonden waarin iedereen zijn ideeën en standpunten heeft kunnen toelichten.
Rekening houden met de minderheid
Drukt een meerderheid zijn standpunten en ideeën toch door zonder rekening te houden met de minderheid, dan noemen we dat een dictatuur van de meerderheid. Komt er na verkiezingen een andere meerderheid die hetzelfde doet, ontstaat er jo-jo beleid. Het bestuur wordt onbetrouwbaar voor alle partijen in de samenleving.
Belangrijker is echter dat de dictatuur van de meerderheid er vaak toe leidt dat minderheid van dat moment door de meerderheid rechten ontzegt kunnen worden om vrij deel te nemen aan de samenleving, waardoor de democratie dus feitelijk om zeep wordt geholpen.
Trage besluitvorming
Democratische besturing van de samenleving is uit de aard der zaak een trage en soms ook rommelige, manier van besluitvorming. Alleen in crisissituaties, die het voortbestaan van de samenleving als geheel bedreigen zie je in democratische systemen snelle besluitvorming. Dit leidt dan vaak tot grote weerstand bij sommige groepen in de samenleving, zoals in Coronatijd gebleken is. Voor sommige mensen gaat democratische besluitvorming op bepaalde onderwerpen soms ook te traag en die gaan hier dan weer tegen ageren. Dit zien we bij de klimaatcrisis wel gebeuren. Democratie is balanceren op het slappe koord.
Debat cultuur
Daarnaast is een belangrijk gebrek in onze parlementaire democratie dat er in de kamer debatten gevoerd worden. Een debat is een manier van communiceren waarbij je vooral de buitenstaander wenst te overtuigen van jouw gelijk. Het is, anders dan een dialoog, niet gericht op begrip voor elkaars standpunt. Dit maakt dat polarisatie ingebakken is in het systeem. Het is aan de verantwoordelijkheid van politici dit niet uit de hand te laten lopen en toch te trachten tot compromis of consensus te komen. Hoe meer je elkaar verketterd hoe moeilijker samenwerking in een later stadium wordt. Het gevaar dreigt dat je je eigen geloofwaardigheid ondermijnt als je toch gaat samenwerken met een partner die je voorheen sterk verketterd hebt. Dit ondermijnt uiteindelijk ook het vertrouwen in de democratie.
Overeenstemming over feiten
In een democratie heb je een gezamenlijke basis nodig van feiten die iedereen respecteert. Je kunt van mening verschillen over oorzaken van problemen en oplossingsrichtingen, maar we zouden uit moeten gaan van dezelfde feiten. Vandaar dat wetenschappelijke kennis onmisbaar is voor een gezonde democratie. Politici die aantoonbaar de feiten verdraaien of ronduit liegen over vastgestelde feiten en data, zijn daarmee niet democratisch bezig. Het vindt helaas wel een goede bodem in de samenleving, omdat feiten soms ongemakkelijk zijn voor bestaande belangen en gevoelens bespelen makkelijker is dan een genuanceerd verhaal over feiten en oplossingen.
